Hugleiðingar um gengislán og sanngirni

Gengislánin eru mál málanna í dag og ljóst er að engin niðurstaða mun fást sem gerir alla ánægða.

Púkinn fór hins vegar að velta því fyrir sér hver væri sanngjörn niðurstaða í þessu máli - vitandi þó vel að dómstólar verða að dæma eftir því sem lagabókstafurinn segir, en ekki eftir því hvað meginhluta þjóðarinnar myndi finnast sanngjarnt.

Stóra vandamálið er að hér takast á nokkrar sanngirniskröfur.

Í fyrsta lagi má segja að það sé sanngjarnt að aðilar borgi til baka raunvirði þess sem þeir fengu lánað - og með eðlilegum vöxtum.   Ef svo væri ekki, þá væri enginn reiðubúinn til að lána fé.

Lánafyrirtækin gátu boðið lán með mjög lágum vöxtum af þeirri einu ástæðu að þeim stóð til boða fjármagn í erlendri mynt á enn lægri vöxtum - og til að tryggja sig urðu þau að gengisbinda lánin.  Ef lánin fengju að standa óverðtryggð í íslenskum krónum með lágum vöxtum, þá myndu margir, sérstaklega þeir sem tóku gengisbundin íbúðalán til langs tíma, einungis þurfa að borga til baka lítinn hluta þess sem þeir fengu lánað.  Það er ekki sanngjarnt.

Það sem brást hjá lánafyrirtækjunum var að gera lánasamningana þannig að þeir stæðust íslensk lög.  Þetta er í raun óskiljanlegt klúður, því það hefði verið svo einfalt að búa þannig um hnútana að lánin væru fyllilega lögleg.

Það eina sem fyrirtækin hefðu þurft að gera hefði verið að lána beint í erlendum gjaldmiðli - að lánin væru í jenum eða svissneskum frönkum, en með klausu um að afborganir væru í íslenskum krónum miðað við gengi Seðlabankans.  Slík lán hefðu væntanlega verið fyllilega lögleg og lántakendur hefðu þá setið áfram í þeirri stöðu sem þeir voru í fyrir nýfallinn dóm.

Þetta klúður er alfarið á ábyrgð fjármálafyrirtækjanna, en það er mikilvægt að hafa í huga að ólögleiki lánanna stafar í raun bara af tæknilegu atriði - klúðri í útfærslu lánasamninga.  Sumir bloggarar hafa láið falla stóryrði um skipulagða glæpastarfsemi, en eins og Robert A. Heinlein sagði:

Never attribute to malice that which can be adequately explained by stupidity.

Púkanum finnst líka sanngjarnt að fólk taki ábyrgð á afleiðingum gerða sinna - það var enginn neyddur til að taka gengisbundin lán - þetta ver kostur sem margir lántakendur völdu.  Það hefði átt að vera öllum ljóst 2006-2008 að gengi íslensku krónunnar var allt, allt of hátt og bara spurning um tíma hvenær það félli hressilega.

Að taka gengisbundin lán við þær aðstæður er ekkert annað en fjárhættuspil - fólk var að veðja á að gengisfallið yrði eftir að lánin hefðu verið greidd upp, eða að það yrði svo lítið að það myndi ekki vega upp vaxtamuninn.  Er sanngjarnt að fjárhættuspilarar geti fengið reglunum breytt eftir á, ef veðmálin ganga gegn þeim?

Á hinn bóginn er önnur sanngirniskrafa hér - það er líklegt að sumum lántakendum hafi ekki verið ljós sú áhætta sem fólst í því að taka gengistryggt lán, án þess að vera með tekjur í erlendum gjaldmiðli.  Það má líka vera að sumir lántakendur hafi ekki gert sér grein fyrir því að vegna vissra ákvarðana Alþingis og Seðlabankans var gengi krónunnar allt, allt of hátt - og aðeins spurning um tíma hvenær það félli og lánin snarhækkuðu í íslenskum krónum.

Nei, sumum lántakenda var þetta ef til vill ekki ljóst og héldu í einhverjum barnaskap að þetta væru hagstæð lán, en fjármálafyrirtækjunum átti að vera þetta ljóst - og hefði borið að vara lántakendur við hættunni.

Mörg fjármálafyrirtækjanna gerðu sér fulla grein fyrir að krónan var allt, allt of hátt skráð og tóku skipulega stöðu gegn henni - vissu sem var að hún myndi falla verulega.  Það má reyndar segja að sú stöðutaka hafi verið eðlileg, því þeim bar jú (eins og öðrum fyrirtækjum) að verja sína eigin hagsmuni - enn og aftur - fjármálafyrirtæki eru ekki góðgerðarstofnanir.

Það sem er hins vegar ekki eðlilegt er að á sama tíma og fjármálafyrirtækin veðjuðu sjálf á fall krónunnar, voru þau skipulega að ota gengistryggðum lánum að fólki - án þess að upplýsa viðskiptavinina um að 50-100% hækkun lánanna í íslenskum krónum væri fyrirsjáanleg.

Fjármálafyrirtækin fóru líka offari í veitingu lánanna.  Starfsmenn sem sáu um lánin fengu margir hverjir "árangurstengda" bónusa - því meira sem þeir gátu lánað út því meira fengu þeir í eigin vasa.  Þeim var alveg sama þó þeir lánuðu fólki allt of háar upphæðir, sem átti að vera ljóst að vafasamt væri að viðkomandi gæti greitt til baka.  Græðgi og eiginhagsmunaháttur varð siðferðinu yfirsterkari.

Það er sanngjarnt að fjármálafyrirtækin beri skaðann af þannig vinnubrögðum. 

Dómur í gengislánamáli í dag

Athugasemdir

[Sigurður Sigurðsson, 16.9.2010 kl. 13:32]

Ánægður með niðurstöðuna hjá þér.

[Púkinn, 16.9.2010 kl. 13:43]

Það er engin niðurstaða hjá mér - þetta er ekki svart og hvítt - það eru sanngirniskröfur á báða vegu pg þess vegna kalla ég þetta bara hugleiðingar.

Sanngjörn heildarniðurstaða væri að lánunum væri breytt í lán tengd venjulegri vísitölu og síðan sett lög um almennar aðgerðir til hagsbóta skuldurum, sem settu hámark á vexti ofan á verðtryggingu - það myndi þá líka gagnast þeim sem tóku verðtryggð lán í íslenskum krónum.

Ég ætla hins vegar ekki að spá fyrir um hvað Hæstiréttur gerir - ég er ekki lögfræðingur.

[Marinó G. Njálsson, 16.9.2010 kl. 14:18]

Friðrik, ég hélt sem snöggvast að værir að bera blak af fjármálafyrirtækjunum, en svo kom annað í ljós.

Sanngirni og ekki sanngirni.  Sanngjarnast hefði verið að upphaflegar forsendur lántökunnar hefðu staðist.  Það sem það gerðist ekki, þá hefði verið sanngjarnt að það sem var umfram forsendur lántökunnar hefði verið tekið strax til hliðar og lántakinn hefði bara þurft að hugsa um lánið á upphaflegum forsendum þess.  Þar var ekki gert, en það er ennþá tækifæri til þess.

Höfum alveg áhreinu að lántakar gengistryggðra lána gerðu ráð fyrir tvennu:  1) að lánin væru lögleg; 2) að forsendur lántökunnar um stöðugt gengi stæðust.  Nú hefur komið í ljós að hvort gekk eftir og í báðum tilfellum er það fjármálafyrirtækjunum að kenna og í öðrum líka helstu eigendum þeirra.  Ég enda því aftur í því sem  ég byrjaði á:  Sanngjarnast er að upphaflegar forsendur lántökunnar standi.  Það á líka við um verðtryggð lán.

[Kristinn Theódórsson, 16.9.2010 kl. 14:21]

Fínn pistill.

[Matthías Ásgeirsson, 16.9.2010 kl. 14:35]

> "2) að forsendur lántökunnar um stöðugt gengi stæðust"

Hvaða forsendur voru það eiginlega? Hvar finn ég þessar forsendur? Væri ekki eins hægt að tala um forsendur um stöðugt veðurfar á Íslandi?

[Púkinn, 16.9.2010 kl. 15:02]

Það er alrangt að mínu mati að tala um að væntingar um stöðugt gengi hafi verið eðlileg forsenda.   Einhverjir hafa ef til vill vonast til þess, en það hefði ekki þurft að athuga annað en viðskiptahallann og þá staðreynd að stýrivextir Seðlabankans voru mjög háir (sem laðaði erlent fjármagn inn í landið) til að sjá að fall krónunnar var fyrirsjáanlegt.

Það var bara spurning hvenær það yrði og hversu mikið.  

Einn vinnufélagi minn sagði 2006 að hann gerði ráð fyrir 20% gengisfalli, en hann gerði samt ráð fyrir því að koma betur út til lengri tíma litið vegna vaxtamunarins.

Stöðugt, eða hækkandi gengi krónunnar var óraunhæft með öllu - það er einfaldlega ekki eðlileg forsenda eins eða neins

Það má alveg eins segja að lántakendur gefi sér það sem forsendu að þeir muni halda vinnunni og ekki verða fyrir neinum óvæntum útgjöldum - það stenst að jafnaði í flestum tilvikum, enþegar það bregst geta menn ekki farið fram á endurskoðun á sínum lánum.

[Marinó G. Njálsson, 16.9.2010 kl. 15:49]

Þegar ég er að tala um "stöðugt gengi", þá er ég að tala með þeim gengissveiflum sem verið höfðu ári á undan, þ.e. gengisvísitala væri að mestu að sveiflast milli 110 og 130, þó svo að einstakir gjaldmiðlar tæki meiri sveiflum.

[Kristján H Theódórsson, 16.9.2010 kl. 15:53]

Mikil meinloka hjá púkanum og raunar fleirum, kannske að vonum í ljósi reynslunnar. Hún er nefnilega sú að finnast það eðlilegt að hinn almenni lántakandi í landinu eigi fyrirfram að gefa sér að allt stjórnkerfi landsins, yfirstjórn efnhagsmála og eftirlitsstofnanir séu ómarktæk.

Lántakendum hafi átt að vera ljóst,  gegn fullyrðingum allra matsstofnana og málsmetandi fræðinga hins opinbera, að þetta mundi allt fara til fjandans fyrr en seinna.

Semsagt við áttum öll að vita betur en´þeir sem við höfum kosið og ráðið til að annast þessi mál með skikkanlegum hætti.  Þarf ekki að tíunda enn og aftur hvernig við vorum ítrekað fullvissuð af þeim sem áttu að vita, að hér væri allt í lagi.

Því miður eru ekki allir jafn forvitrir og snjallir og síðuritarinn, Púkinn. 

En skyldi Hæstiréttur telja sjónarmið hans vera tilefni til að taka stöðu gegn lántakendum? Að þetta séu gild sjónarmið til að klessa allri ábyrgðinni á litla manninn?

[Marinó G. Njálsson, 16.9.2010 kl. 15:57]

Ég reiknaði sjálfum með sveiflum á gengisvísitölu upp í 135 (miðað við meðalgengisvísitölu 120) með veikingu krónunnar upp á 0,5 - 2,0% á ári á lánstímanum.  Þannig að eftir 5 ár væri gengisvísitalan á bilinu 123 - 132 og efri sveiflan gæti verið í 138 - 148 o.s.frv.

[Þráinn Guðbjörnsson, 16.9.2010 kl. 16:19]

Ég tók húsnæðislán í erlendu til 40 ára. Í mínum huga var fullkomlega ljóst að þetta var það lang skynsamlegasta sem var í boði þá. Ég var ekki meðvitaður um að krónan væri sérstaklega sterk eða veik. Ég var ekki meðvitaður um að bankinn sem lánaði mér tæki stöðu gegn mínum hagsmunum. Ég gerði mér hinsvegar grein fyrir því að í samanburði við verðtryggt lán þá þurfti ansi mikið að ganga á til að það gengistryggða yrði verra. Það sem þú kallar sanngjarnt er normið í öllum öðrum ríkjum evrópu. Verðtryggð lán eru ekki sanngjörn! Því getur enginn haldið fram og talist vitiborinn. Mér sárnar þegar að menn saka mig um barnaskap þegar að um er að ræða stærstu fjárhagslegu skuldbindingu lífs míns.

Annað, með þessa tilvitnun í Robert A. Heinlein er bara þvaður. Ef að atburðir undanfarinna ára hafa sýnt okkur eitthvað er það að til eru menn sem eru fjarri því að vera heimskir og víla ekki fyrir sér að skilja eftir sig sviðna jörð í nafni eigin græðgi.

[Púkinn, 16.9.2010 kl. 17:24]

Tilvitnunin í Heinlein vísar eingöngu til klúðursins við gerð skilmálanna.   Það að lánin voru ekki lögleg er fullkomlega skýranlegt með heimsku og vanhæfni, því fyrirtækin græddu í raun ekkert á þessu, miðað við það sem þau hefðu gert ef skilmálar hefðu verið ofurlítið öðruvísi - t.d. ef höfuðstóll og vextir væru alltaf reiknaðir í erlendum gjaldmiðum, en þó tekið fram að afborganir væru í íslenskum krónum, m.v. Seðlabankagengi.

Það er fáránlegt að saka fyrirtækin um "einbeittan brotavilja", þegar "einbeittur hálfvitagangur" skýrir klúðrið fullkomlega.

[Hildigunnur Rúnarsdóttir, 16.9.2010 kl. 18:06]

Mjög fínar athugasemdir við færslu hér - svona áður en fólk hringir á vælubílinn.

[Theódór Norðkvist, 16.9.2010 kl. 21:08]

Áskorun til allra sem verja lögbrot bankanna og nú Hæstaréttar:

Sýnið mér lánasamning þar sem það stendur svart á hvítu að samningsvextirnir séu tengdir gengistryggingunni órjúfanlegum böndum, þannig að annað geti ekki staðist án hins.

Ég frábið mér allt blaður um um anda samninganna, það leiði af samningunum, ágiskanir um hvað lánveitendur voru að hugsa sér eða annað álíka rugl.

Þið getið ekki fullyrt neitt um það nema þið heitið Þórhallur miðill og jafnvel þó hann þyki fær miðill efast ég um að spár hans stæðust sem vitnisburður fyrir rétti í sakamáli.